มหาบาลีวิชชาลัย สถาบันสอนภาษาบาลีสำหรับบุคคลทั่วไป ชวนคนไทยเรียนบาลีเป็นประเพณี

สอนบาลีอย่างไร จึงจะไม่โกรธ

            ครูสอนบาลีขี้โกรธ เจ้าโทสะรุนแรง อารมณ์ร้าย วาจาเกรี้ยวกราดมักปรากฎให้เห็นบ่อย ๆ ในวงการบาลีของประเทศไทย มีเสียงเล่าลืออยู่เสมอเกี่ยวกับพระสอนบาลีที่มีความอดทนต่ำ ไม่มีวจนักขมะ ทนต่อผู้เรียนไม่ได้ เวลาสอนหนังสือเลยด่าว่าเสียงดัง ลงไม้ลงมือกับเณรตัวน้อย ๆ บ้างใช้ไม้เรียว บ้างออกมือออกเท้า บ้างเขวี้ยงหนังสือ บ้างทุบโต๊ะ บ้างฟาดกระดานปึงปัง ฯลฯ

            แทบจะไม่รู้สึกตัว ในช่วงเวลาโกรธจัด เส้นเอ็นในร่างกายจะแข็งตึงและทำงานผิดปกติ กล้ามเนื้อตามส่วนต่าง ๆ ของร่างกายเกร็งบิดเกลียว กระแสเลือดเดินผิดจังหวะ คลื่นเลือดมีอุณหภูมิไม่แน่นอน ต่อมต่าง ๆ ในร่างกายปั่นป่วนทำงานไม่ปกติ หัวใจเต้นแรง ธาตุทั่วสรรพางค์กายผันแปรทำงานไม่สม่ำเสมอ การโกรธบ่อย ๆ ส่งผลให้ร่างกายโทรมเร็ว แก่ไวและหน้าตาเคร่งเครียดไม่แช่มชื่นเบิกบาน เป็นการสร้างทุกข์ให้ตัวเอง ความทุกข์นี้มาจากใจที่ยึดติดมากเกินไป ตั้งความหวังในตัวผู้เรียนมากเกินไป ห่วงหน้าตาชื่อเสียงของตัวผู้สอนมากเกินไป อยากให้สำนักเรียนอยากให้วัดของตัวเองมีชื่อเสียงมากเกินไป เจ้าอาวาสเจ้าสำนักเรียนอยากได้รับการพิจารณาเลื่อนขั้นเลื่อนสมณศักดิ์ขึ้นชั้นที่สูงขึ้นเร็ว ๆ มากเกินไป ความโกรธหรือโทสะนี้ ยิ่งปล่อยวางช้ายิ่งเครียดนาน ความโกรธหรือโทสะนี้ ไม่ดีเลย ไม่ว่ากับใคร ๆ ดังนั้น โบราณจึงว่า โกรธเป็นฟืนเป็นไฟ โกรธแล้วพร้อมจะเผาผลาญตัวผู้โกรธและคนอื่นรวมทั้งสิ่งของภายนอกให้ฉิบหายบรรลัยไปได้หมดสิ้น

            บ่อยครั้งที่ผู้สอนบาลีขี้โกรธพยายามอธิบายว่า ที่ทำอย่างนี้ ที่แสดงกิริยาอาการ(โกรธ/โมโห)อย่างนี้ เพื่อให้ผู้เรียนเกิดความกลัวและตั้งใจเรียนให้มาก เป็นการทำด้วยความปรารถนาดี อยากให้ลูกศิษย์ได้ดิบได้ดี ให้สามารถสอบผ่านบาลีชั้นที่เรียนอยู่ได้ แม้ว่าเจตนานี้จะเป็นจริงอยู่บ้างและได้ผลจริงบ้าง แต่ไม่ใช่ทั้งหมด ซึ่งบางทีก็เหมือนพยายามกลบเกลื่อนลักษณะความขี้โกรธของตัวเอง

            การโกรธบ่อย ๆ ออกอาการฮึดฮัดฉุนเฉียวบ่อย ๆ นัยหนึ่งเป็นการบอกว่าเมตตาที่แท้จริงยังไม่เกิดขึ้นในดวงจิต การเป็นคนมักโกรธตั้งแต่วัยเด็กตั้งแต่หนุ่มสาว จะส่งผลเสียระยะยาวต่อบุคคลนั้น ๆ กล่าวคือหากบวชอยู่ต่อไป อายุพรรษามากขึ้นเป็นพระเถระ เป็นเจ้าคณะปกครองชั้นสูงต่อไป แม้จะเป็นคนมีความรู้ดี ก็มักจะเป็นคนที่ยึดติดในทิฐิและมานะของตัวเอง ชอบใช้อำนาจ มักจะยึดถือตัวเองว่าถูกต้องเสมอและถูกต้องทุกเรื่อง คนอื่นต้องฟังตนเองและทำตามที่ตัวเองต้องการ ไม่ยอมรับฟังเสียงวิพากษ์วิจารณ์ ไม่กล้าเปิดใจรับฟังความคิดเห็นจากคนอื่น ไม่มีแนวความคิดในการระดมพลังกลุ่มในการทำงานเพื่อพระศาสนา ซึ่งลักษณะนิสัยดังกล่าวนี้จะพัฒนาต่อไปกลายเป็นเผด็จการ นั่นคือจะกลายเป็นเจ้าอาวาสเผด็จการ เป็นเจ้าคณะเผด็จการ เป็นพระผู้ใหญ่เผด็จการ เป็นพระสมเด็จเผด็จการ มีความคับแคบทางความคิด ยิ่งหากมีความรู้วิชาการทางสังคมที่จำกัด ประกอบกับการไม่รู้เท่าทันความเป็นไปของโลกด้วยแล้ว จะยิ่งคับแคบและปิดกั้นตัวเองมากยิ่งขึ้น ซึ่งเป็นสิ่งที่น่าเสียดาย หากบุคลากรสงฆ์ที่บวชตั้งแต่อายุน้อย ๆ กลับต้องพัฒนาตนเองไปติดอยู่ในกับดักอำนาจนิยมโทสจริตเช่นนี้

            การสอนบาลีบนพื้นฐานโทสะหรือความโกรธ นอกจากไม่เป็นผลดีกับตัวผู้สอนแล้ว ยังเป็นการเพาะนิสัยขี้โกรธและสร้างต้นแบบการสอนบาลีโดยมีโทสะเป็นพื้นฐานให้ผู้เรียนไปในตัวด้วย เมื่อผู้เรียนคนนั้นโตขึ้น ไปรับผิดชอบทำหน้าที่สอนหนังสือ เขาก็มักจะทำตามต้นแบบที่เคยสัมผัสมาคือสอนและทำตามแบบอาจารย์ของตนเอง เพราะตนเองประสบความสำเร็จมาด้วยวิธีการแบบนี้ จึงเชื่อมั่นว่า วิธีแบบนี้ดี ก็เลยแสดงอาการขี้โมโหขี้โกรธออกมา สืบทอดการสอนบาลีด้วยวิธีโทสะต่อไปอีก เวลาสอนหนังสือจึงต้องด่าว่ารุนแรง ขู่บังคับ ใช้วิธีทำโทษแบบตามใจฉัน เพื่อให้ผู้เรียนฟังและปฏิบัติตามที่ตนเองต้องการ และหากมีใครลองดีไม่เชื่อฟังหรือเห็นต่างจากวิธีของผู้สอน ผู้สอนก็จะยิ่งเสียงดังยิ่งขึ้น ใช้อำนาจมากยิ่งขึ้น หรือบางทีหากตนเองเป็นเจ้าอาวาสวัดด้วยก็อาจไล่คนที่เห็นต่างจากตนเองนั้นให้ออกไปจากวัดเลยก็มี

            ต้องยอมรับความจริงว่า เทคนิควิธีการถ่ายทอดความรู้ กระบวนการเรียนการสอนบาลีของวงการสงฆ์นั้นมีลักษณะที่อิงอยู่บนฐานโทสะ อำนาจนิยม การบังคับ และความกลัวจนเป็นปกติ จนสรุปกันว่า นี่คือลักษณะและวิธีการที่ถูกต้อง ผู้สอนบาลีจำนวนมากจึงไม่คิดหาเทคนิคและวิธีการอื่น ๆ มาสอน ผลก็คือจำนวนผู้เรียนบาลีนับวันจะลดน้อยลงไปเรื่อย ๆ ที่เรียนอยู่ก็ทนเรียนด้วยความรู้สึกน่าเบื่อหน่าย เรียนไปแบบไร้ความหมายไม่มีชีวิต จริงอยู่ หลักสูตรและระบบการบริหารงานบาลีที่สูงขึ้นไปกว่านั้นมีส่วนสำคัญสำหรับปริมาณคนเรียน แต่เทคนิคและวิธีการสอนของครูสอนบาลีก็สำคัญไม่น้อยกว่ากันในการไล่ผู้เรียนให้หนีออกไปจากระบบการเรียนหรือดึงดูดให้คนมาสนใจเรียนมากยิ่งขึ้น

            เมื่อได้เห็นโดยชัดแจ้งแล้วว่า การสอนบาลีโดยใช้โทสะเป็นฐาน ใช้กำลังบังคับ และใช้ความกลัวของผู้เรียนเป็นจุดตั้งนั้นไม่ดีเลย ไม่เป็นผลดีกับผู้เรียนและบรรยากาศการปกครองคณะสงฆ์โดยรวมในระยะยาว แล้วเราจะสอนบาลีโดยไม่โกรธได้อย่างไร มีวิธีที่พอจะพิจารณากันได้ดังนี้

              ๑. ปลูกพรหมวิหารธรรมให้ถูกต้อง เมตตาให้ถูกต้อง กรุณาให้ถูกต้อง มุทิตาให้ถูกต้องและอุเบกขาให้ถูกต้อง ทั้งตัวผู้สอนทั้งตัวผู้เรียน

              ๒. เข้าใจความแตกต่างหลากหลายของผู้เรียน ทุกคนมีความแตกต่างหลากหลายกัน ทั้งพื้นฐานเดิม สภาพครอบครัว ความคิด ความสำนึก ปมเด่นปมด้อย และความศรัทธา เมื่อเข้าใจความแตกต่างของผู้เรียนแล้วเราต้องหาทางเข้าถึงความแตกต่างของแต่ละคนให้ได้ มองทะลุให้เห็นจุดอ่อนจุดแข็งของผู้เรียนแต่ละคนให้ได้ ในกลุ่มผู้เรียนไม่เกิน ๕๐ คนต่อห้องนั้น ครูผู้สอนสามารถที่จะรู้รายละเอียดผู้เรียนได้โดยง่าย ทั้งทัศนคติ ชีวิต วิธีคิด วิธีเรียน พื้นฐานครอบครัว เป้าหมายและสิ่งที่เขาต้องการในระยะยาว ด้วยวิธีการทดสอบ ด้วยการพูดคุยแบบกันเองและวิธีอื่น ๆ เมื่อเรารู้ข้อด้อยข้อเด่นของเขา เราก็จะสามารถแก้ปัญหาและให้อุบายแก้ไขเขาได้ตรงจุด จากคนธรรมดา ๆ ก็จะสามารถเรียนรู้ได้กลายเป็นคนเก่ง จากคนเก่งแบบธรรมดา ๆ ก็จะกลายเป็นอัจฉริยะได้

               ๓. มองผู้เรียนว่าคือบุคคลพิเศษที่สำคัญที่จะเจริญเติบโตไปในภายหน้า หรือมองว่าผู้เรียนอาจเป็นโพธิสัตว์องค์หนึ่งที่อยู่ระหว่างพัฒนาตัวเองและเกิดมาเพื่อสร้างสมบารมีเพื่อจะได้ตรัสรู้ในกาลต่อไป เมื่อเรามองผู้เรียนเช่นนี้ เราจะรู้สึกเคารพและเชื่อมั่นในตัวเขา เราจะไม่อยากโกรธหรือแสดงโทสะต่อโพธิสัตว์เลย

            ๔. นำมหาสติปัฏฐานภาวนามาเป็นส่วนหนึ่งในกระบวนการการเรียนการสอนบาลี
มหาสติปัฏฐานภาวนา เครื่องมือเข้าถึงพุทธธรรมสายตรงที่สำคัญสำหรับชาวพุทธทุกเพศทุกวัย ที่ผู้สอนและผู้เรียนบาลีมักมองข้ามกัน เราจึงหาต้นแบบวัดหรือสำนักเรียนบาลีที่จะนำเทคนิควิธีนี้มาใช้ในกระบวนการเรียนการสอนได้ยาก เมื่อพูดถึงการปฏิบัติเรามักจะได้ยินว่า ต้องตัดปริยัติออก อย่าเอามาเป็นข้อกังวลในการปฏิบัติ แสดงว่าเราแยกไม่ออกว่า การปฏิบัติมีหลายระดับและหลายวัตถุประสงค์ เหมือนความสะอาดที่มีหลายระดับ ความสะอาดแบบธรรมดาทั่วไป ความสะอาดในโรงพยาบาล ความสะอาดของอาหาร ความสะอาดของเสื้อผ้า ความสะอาดในระดับห้องแลปทางวิทยาศาสตร์

            การมุ่งเรียนหนังสืออย่างเดียวโดยไม่นำมหาสติปัฏฐานภาวนามาใช้เป็นกระบวนการหนึ่งนั้นนับว่าน่าเสียดาย อันที่จริง สำนักเรียนสามารถจัดหลักสูตรอบรมเข้มมหาสติปัฏฐานภาวนาให้ผู้เรียนได้อย่างน้อย ๑-๒ สัปดาห์ก่อนเริ่มเรียนในแต่ละปีการศึกษา และทุก ๆ วันพระตลอดปีการศึกษา ก็เน้นมหาสติปัฏฐานภาวนานี้ได้ การเรียนการสอนบาลีจะก้าวหน้า ปัญหาทางความประพฤติและด้านการปกครองต่าง ๆ จะลดน้อยลง

            นักปฏิบัติผู้เชี่ยวชาญย่อมไม่ปฏิเสธความรู้ในปริยัติ แต่นักปริยัติผู้ไม่เชี่ยวชาญในการปฏิบัติมักบอกว่า การปฏิบัตินั้นให้รอก่อน เอาไว้ก่อน ไม่ต้องปฏิบัติในขณะเรียน ให้เรียนจบก่อนค่อยปฏิบัติ ซึ่งเป็นวิธีการที่ไม่ถูกต้องและไม่สมบูรณ์นักในกระบวนการเรียนการสอนพระปริยัติธรรม

            แท้จริง เราไม่สามารถแยกปริยัติและปฏิบัติออกจากกันได้โดยเด็ดขาด เหมือนเราไม่สามารถแยกรสออกจากอาหารได้ เราไม่สามารถแยกแสงสว่างออกจากกลางวันได้ ฉะนั้น

            การนำมหาสติปัฏฐานภาวนามาอยู่ในกระบวนการปริยัติจึงเป็นสิ่งจำเป็นและสำคัญมาก ให้สังเกตและสอบถามกับผู้เรียนบาลีว่า ก่อนเรียน ขณะเรียน หลังเรียนในแต่ละวันเป็นอย่างไร ถ้าเรียนแล้วมีแต่ความเบื่อหน่าย เครียด ทรมาน ต้องให้อาจารย์คอยจี้คอยกระตุ้น แสดงว่ากระบวนการมหาสติปัฏฐานภาวนาในตัวผู้เรียนยังอ่อนอยู่ต้องพยายามพยาบาลให้เข้มแข็งมั่นคงยิ่งขึ้นต่อไป ตรงกันข้าม ถ้าเขาเรียนแล้วเขามีความสุข มีศรัทธา มุ่งมั่น สนใจค้นคว้าเรียนรู้โดยไม่ต้องมีใครมากระตุ้นมาปลุกเร้า นั่นแสดงว่า ผู้เรียนคนนั้นเข้าสู่เส้นทางแห่งกระบวนการมหาสติปัฏฐานภาวนาแล้ว เขาจะได้รับผลจากการภาวนาคือความสงบทางใจ ได้ค้นคว้าเรียนรู้โดยไม่ยึดติด ไม่ขี้เหนียวและไม่คับแคบทางความคิด และเมื่อเกิดผลดังกล่าวเกิดขึ้นแล้ว ความเฉื่อยชาอ่อนแรงสิ้นหวัง ความสนใจในการเล่น ความเพลิดเพลินติดใจในสื่อทีวี หนัง เพลง ละคร ฟุตบอล อินเตอร์เนตหรืออะไรอื่น ๆ จะค่อย ๆ หายไปและไม่มีผลอะไรกับเขาในที่สุด นี่คือคุณลักษณะของผู้เรียนบาลีที่ผู้สอนบาลีควรพิจารณา เพราะเมื่อเขามีลักษณะดังกล่าวแล้ว เราแทบไม่ต้องเหนื่อยกับเขาเลย เขาสามารถเดินไปข้างหน้าได้เอง โดยมีครูอาจารย์เป็นเพียงที่ปรึกษาให้เท่านั้น

               แล้วจะนำมหาสติปัฏฐานภาวนามาเป็นกระบวนการหนึ่งในการจัดการเรียนการสอนบาลีได้อย่างไร มันต้องมีการจัดการหลายอย่าง จุดแรกเริ่มสุดคือ ทำวัดให้มีบรรยากาศเอื้อเกื้อกูลต่อกระบวนการนี้ นั่นคือ

           ๑. จัดบริเวณวัดให้สัปปายะ ปรับปรุงภูมิทัศน์สภาพแวดล้อมของวัดให้สะอาด ร่มรื่น โปร่ง โล่ง ชวนสงบให้สมกับความเป็นวัด จัดการกลิ่น จัดการสัตว์เลี้ยงในวัดให้ลงตัว นำรูปปั้นและสิ่งที่ขัดกับหลักการทางพุทธศาสนาออกไป ไม่มุ่งทำวัดให้เป็นเพียงที่เช่าจอดรถแบบที่แล้ว ๆ มา

           ๒. มีพระอาจารย์ผู้มีความสามารถทางมหาสติปัฏฐานภาวนาอยู่ประจำในวัด ให้ท่านเปิดประตูโบสถ์วิหาร คอยแนะนำอุบายวิธี คอยนำพาผู้สนใจ (ทั้งพระเณรและฆราวาส) ปฏิบัติมหาสติปัฏฐานภาวนาทุกวัน

           ๓. ผู้สอนบาลี เสียสละเวลาและลงทุนไปฝึกปฏิบัติมหาสติปัฏฐานภาวนากับอาจารย์ผู้เชี่ยวชาญผู้มีประสบการณ์สูงสักระยะ อย่างน้อย ๆ ฝึกปฏิบัติต่อเนื่องให้ได้ 3 เดือนก่อน เพื่อให้ได้รับผลคือความสงบอันจะพึงได้จากการภาวนานี้

            เมื่อมหาสติปัฏฐานภาวนากลายเป็นสิ่งปกติในวัด พระภิกษุสามเณรทั้งวัดได้เห็น ได้สัมผัส ได้ฝึก ได้ปฏิบัติอยู่เสมอ ๆ จะช่วยขัดเกลาปรับปรุงตนเองไปเรื่อย ๆ มันจะกลายเป็นพลังสะสมทั้งส่วนตัวและส่วนรวม เมื่อจะเรียนอะไร หรือทำกิจอะไรก็จะประสบผลสำเร็จได้โดยง่าย ผู้สอนบาลีจะไม่เผลอตัวโกรธ จะไม่ยอมให้โทสะเข้าครอบงำได้ง่าย ๆ การพูดจาด่าว่า เสียงเอะอะโวยวาย เสียงตวาดตะคอก กิริยาทุบโต๊ะฟาดกระดาน การขู่บังคับผู้เรียน ฯลฯ ก็จะหายไป

            แต่ถ้าไม่นำมหาสติปัฏฐานภาวนามาเป็นส่วนหนึ่งของการเรียนการสอนบาลี เชื่อแน่ว่า ครูสอนบาลีขี้โกรธก็จะยังคงมีอยู่ต่อไป สมภารโมโหร้าย เจ้าคณะ พระสมเด็จเผด็จการพระอำนาจนิยมก็จะคงอยู่ต่อไป และจะสืบทอดลักษณะนิสัยแบบนี้กันไปเรื่อย ๆ โดยแทบไม่รู้สึกตัว หรือหากพอจะรู้ตัวกันบ้างก็ไม่สามารถคิดอ่านแก้ไขอะไรได้แล้วเพราะสะสมนิสัยความเคยชินแบบนี้มามากและนานแล้ว

             จึงอยู่ที่พระรุ่นใหม่ ๆ ที่จะพลิกบทบาทและสถานะของพระศาสนาให้น่าเลื่อมใสศรัทธาและมั่นคงในจิตใจชาวพุทธ สงฆ์ไทยยุคใหม่จะยังยินดีสืบทอดลักษณะนิสัยโทสะเผด็จการอำนาจนิยมเช่นนี้ต่อไปอีกหรือ?